Analitik düşünce ile parçaların temel özelliklerinden hareketle bütüncül açıklamalar yapılmakta, doğru çözümler ortaya konulmaktadır.Harflere, kelimelere, tikel ve tümel kavramlara, çizgi, şekil, sembol ve sayılara dayalı tanımlamalar/açıklamalar/çözümlemeler yapılabilmektedir.

Bir noktadan, enine (apsis), boyuna (ordinat) bir birine dik geçen iki eksenin, düşünme-tasavvur temeline oturtulmasıyla analitik düşünce oluşmaktadır. Bir diğer ifade ile analitik düşüncenin arka planında nokta (.) , çizgi (-) , bir noktadan enine boyuna birbirine dik geçen/kesişen iki çizgi/eksen (+ veya X) yani analitik düzlem vardır. Kareli defterde yada harita ve metot defterindeki enine boyuna çizgiler; bir bakıma bu arka planı somut olarak gösterir. Ancak bu arka plan yani analitik düzlem bazında soyut olarak bizim zihnimizde de aşağı-yukarı, sağ-sol, evvel-ahir, zahir-batın v.b zıt yönlerde dizin tasavvur edilme şeklinde oluşmaktadır.  Burada soyut veya somut şekilde olsa da, önemli olan analitik düzlemin nasıl ve ne şekilde kullanıldığıdır.

Bilim adamları; bir noktadan geçen enine boyuna eksen temelinde (analitik düzlemde) lunguistik ve mantıki, metodik ve matamatiki olmak üzere dört  şekilde analitik düşünce tarzının olabileceğini, bir diğer ifade ile analitik düzlemin dört değişik şekilde kullanılabileceğini belirtmektedirler. Şöyle ki;

Analitik düzlemin linguistik kullanımı: Tüm yazı ve hat çalışmaları bu esasa dayanır. Bilindiği üzere bizim  harf / ar / letter dediğimiz gösterge ve simgeler, YATAY ve DİKEY çizgilerden ibaret olup, yazı dizini de yatay veya dikey istikamette yazılır. Bazı kültürlerde yazılar dikey, bazı kültürlerde ise yazılar yatay istikamette yazılır. Yatay ve dikey  eksenlerin oluşturduğu YÜZEY, analitik düzlemden başkası değildir. Yani bir kağıt veya bir pano, bir ekran analitik düzlemdir.

Analitik düzlemin Mantıki kullanımı: Doğruluğu bilinen kavramlara, terimlere, hipotezlere, aksiyomlara, prensiplere/kurallara (ayniyet prensibi, zıtlık prensibi ve tümden gelim, tüme varım kuralı) dayanılarak, analitik düzlemde açıklamaların/ çözümlemelerin yapılmasıdır. Mantık bilimi, analitik düzlem temeline oturtulduktan sonra bir hayli gelişme kaydetmiştir. 

Analitik düzlemin Matamatiki kullanımı: Mantıki düşünmede bazen oluşan karmaşıklıktan azade olarak sayılardan, sembollerden, çizgi ve şekillerden oluşan kavramsal-terimsel yapıtaşlarına dayanılarak, analitik düzlemde net-doğru çözümlemelerin yapılmasıdır.

Mantıki düşünmede yapı taşları olarak kullanılan kavramlara-terimlere karşılık, matamatiki düşünmede şekiller ve sayılar kullanılır. Ne varki her iki düşünce siteminde de aksiyomlardan, hipotezlerden hareket edilmektedir. Her iki düşünmede en temel kural, kavramların-terimlerin manasının doğru bilinmesi ve yerli yerinde kullanılmasıdır

Bilindiği üzere aritmetik denklemler, analitik düzlemde geometrik eğriye dönüştürülmektedir, ki bu durum analitik düzlemin matamatiki kullanımını gösterir. Bu kullanım şekli lisede ANALİTİK GEOMETRİ dersi  olarak okutulmaktadır.

Analitik düzlemin METODİK kullanımı: Bu kullanım şekline Kant transandantal analitik demiştir. Analitik düşüncenin metodik kullanımında, bir tümel kavramın açıklanması/çözümlenmesi; belirli kurallara/prensipler göre analitik düzlem/diyagram üzerinde yapılan terim/kavram yerleştirilmesi ile yapılır. 

Nasıl ki, analitik zeminde matamatik düşünce ifade edilirken;  sayılar toplanıp, çıkarılıp bölünüp ortaya bir değerler bütünü çıkarılmaktaysa, aynı şekilde yöntem bilimsel düşünme sisteminde de; tümel kavramlar-terimlerin ihtiva ettikleri alt kavramlar-terimler teker teker  yerlerine konulup, ortaya bir değerler bütünü çıkarılmaktadır.

 Analitik düzlemin METODİK kullanımı ile ilgili Sn. Osman Ziya’nın dışında akademik seviyede henüz ciddi bir çalışma ortaya konulmamıştır. Bendeniz bu konuda henüz yetkin bir seviyede olmadığımdan, şimdilik temel kavramların açıklanması/çözümlenmesi bazında Analitik düzlemin Metodik kullanımına ilişkin deneme çalışmaları yapmak suretiyle Sn. Osman Ziya’ya destek vermekteyim.

Ali KÖMÜRCÜ

Analitik düzlemin METODİK kullanımına örnek olarak, analitik düşünce kavramını, metodik şekilde yani yöntem bilime göre basite indirgeyerek şöylece tanımlayabilir/çözümleyebiliriz.